SOSYAL GÜVENLİK DENETMENLERİNİN TARİHSEL SÜRECİ
A. 5502 Sayılı Kanun Öncesi Düzenlemeler
“Kontrol Memuru” unvanı ilk defa, o zamanki adıyla Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından oluşturulmuş ve 22.05.1975 tarih, 15243 sayılı Resmi Gazetede Kontrol Memurlarının görev, yetki ve sorumluluklarına ilişkin hükümler yayınlanmıştır. Tarihsel süreç içinde mesleğin görev ve yetkilerinin durumu kıyaslandığında, o dönemde bile geniş bir alanda sorumluluk üstlenilmiş olduğu ve bugüne kıyasla bile oldukça ileri bir safhada olduğu söylenebilir. Zira o tarihte yayınlanan Resmi Gazetede “Kontrol Memurları”nın “işyerlerine serbestçe girmek, ilgilileri çağırmak, bilgi istemek ve ifade almak, işyeri kayıtlarını incelemek” gibi yetkilere sahip olduğu görülmektedir.
İşçi ve işveren ilişkisinde kayıt dışılığın en büyük göstergesi olan sigortasız çalıştırma ve sigortasız çalışma ile oluşan gelir kaybını en aza indirgemek için 1998 yılından itibaren hız kazanan devlet politikası ve Kurumca belirlenen yöntemler doğrultusunda;
Sigortamüfettişlerinin sayısının, artan işyeri ve sigortalı sayılarına karşılık yetersiz kaldığı, bu durumun, hem Kurumun gelir kaybına, hem de çalışanların büyük bir kısmının sosyal güvenlikten yoksun kalmalarına neden olduğu değerlendirilerek, gerek sigortasız işçi çalıştırıldığına ilişkin dilekçelerin güncelliğinin yitirilmeden değerlendirilmesini, gerekse ünitelerde birikmiş işlerin kısa sürede bitirilebilmesini teminen, ünitelerde kontrol memuru çalıştırılması uygun görülmüş, denetim mekanizmasının içerisine aşağıda yasal dayanaklarla süreci açıklanan ve günümüzde Sosyal Güvenlik Denetmenliği olarak örgütlendirilen teşkilatlanma yapısına gidilmiştir.
Kontrol Memurluğu kadroları için ilk kanuni dayanak ise 506 sayılı kanunun 130. maddesi ile sağlanmıştır. “Kurum, sigorta yoklama memurları vasıtasıyla iş yerlerinin mevcut durumları, faal olup olmadığı, sigortalı çalıştırılıp çalıştırılmadığı, çalıştırılıyorsa kimlerin, hangi sürede ve ücretle çalıştırıldıkları, prime esas kazanç ve prim ödeme gün sayılarıyla diğer bilgileri içeren ilgili belgelerin işyerlerinde asılı olup olmadığı ile bu hususların tutanağa kaydedilmesi, adres, mal varlığı ve sağlık yardımlarına müstahaklık ve kendilerine verilecek benzeri görevlerde inceleme, araştırma, tespit ve yoklama yaptırabilir.” ifadesiyle mal varlığı araştırması, sağlık yardımlarına müstehaklık vb. görevleri vererek yetki alanını genişletmiştir. Ayrıca kanuna atfen yönetmelikle ve genelgeyle “diğer kanunlar uyarınca defter tutmak zorunda olan veya defter tutmakla yükümlü olmayan işverenlerin, aracıların veya 10/06/2003 tarih ve 4857 sayılı İş Kanununun 7 nci maddesine göre sigortalıyı devir alan işverenlerin, yukarıda belirtilen (a) bendindeki hususların tespiti amacıyla defter ve belgelerinin incelenmesi,”yetkisiyle sigortalılığın kayıtlardan da tespitinin önü açılarak denetim yapılan alan daha da genişletilmiştir.
Kurum, ilk etapta Müdürlükler tarafından görevlendirme esasına dayalı uygulamayı, denetimin liyakatı açısından yazılı ve mülakat esasına göre atama şekline dönüştürmüştür. Atamanın sonucunda, Kurumu işverene karşı temsil etme, çalışanın hak kayıplarının işveren karşısında giderilmesinin sağlanması, fiili ve kaydi denetimin usul ve esasları konularında eğitim alma imkanı sağlanmıştır.
B. 5502 Sayılı Kanun ve Anılan Kanunda 6111 Sayılı Kanunda Yer Alan Düzenlemeler
1. 5502 Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu
Sosyal güvenlik kontrol memuru
Sosyal güvenlik il müdürlükleri bünyesinde, sosyal güvenlik mevzuatının uygulanmasına ilişkin tespit, denetim ve taramalarda görevlendirilmek üzere sosyal güvenlik kontrol memuru çalıştırılır. Sosyal güvenlik kontrol memurları, görevleriyle ilgili kayıt ve belgeleri inceleme yetkisine sahiptir.
Devredilen kurumlarda sigorta yoklama memuru kadrosunda bulunanlar ise Kurum bünyesindeki sosyal güvenlik kontrol memuru kadrolarına mevcut kadro dereceleri ile birlikte başka bir işleme gerek kalmaksızın atanmış sayılır.
Kanun koyucu ve Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı denetimin devamlılığının önemi açısından yeniden yapılanma çalışmaları içinde Sigorta Yoklama Memurlarının yeniden değerlendirilmesi yoluna gitmemiş, altyapısı oluşturulmuş birimin devamı ve hizmetlerin kesintisiz yapılabilmesi için geçici madde ile Sosyal Güvenlik Kontrol Memurluğuna doğrudan atama yapmıştır.
20.07.2007 tarihinde yayınlanan Sosyal Güvenlik Kontrol Memurları Yönetmeliği ile tek çatı altında birleştirilen ve Türkiye’nin geneline hitap eden Sosyal Güvenlik Kurum Başkanlığı çatısı altında bulunan Bağ-Kur Genel Müdürlüğünün denetim kadrosu olan Bağ-Kur Denetmenlerinin yönetmeliği yürürlükten kaldırılarak, işlevi yürürlüğe konulan Sosyal Güvenlik Kontrol Memurları yönetmeliğine dahil edilmiştir.
İstatistiki veriler sonucunda ortaya çıkan kazanımların büyüklüğü ve konunun önemine binaen, kanun koyucu ve Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı bütçede çok önemli bir gelir kaybı kalemini oluşturan kayıt dışı istihdam ile ilgili mücadeleyi yerinde ve daha etkin takip edebilme adına Kurumumuz genelinde toplam 141 kişi ile başlattığı uygulamayı, 2005 yılında 400 kontrol memuru kadrosu ihdası yaparak sürdürmüş, 5502 sayılı kanun ile de 81 ilde görev yapacak 3400 kadro tahsisine gitmiştir.
2. 6111 Sayılı Kanun İle Getirilen Düzenlemeler
6111 sayılı Kanunun 164. maddesi ile 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanununda değişiklik yapılmış ve Kurumca yapılacak yeterlik sınavında başarılı olan Sosyal Güvenlik Kontrol Memurlarının Sosyal Güvenlik Denetmeni kadrolarına atanmaları, bu kadrolardaki personelin Sosyal Güvenlik Kontrol Memurluğunda geçen sürelerinin Sosyal Güvenlik Denetmenliğinde geçmiş sayılacağı ve Sosyal Güvenlik Denetmeni kadrolarına atanamayan Sosyal Güvenlik Kontrol Memurlarının kadrolarının şahsa bağlı kadro olarak devam edeceği hususları düzenlenmiştir.
İlgili Kanun, Sosyal Güvenlik Kontrol Memurlarının görev, yetki ve sorumluluklarında herhangi bir değişiklik öngörmemiş, yalnızca mevcut görev, yetki ve sorumlulukları esas alarak kariyer bir meslek olan Sosyal Güvenlik Denetmenliği kadrosunu ihdas etmiştir.
6111 sayılı yasa ile Sosyal Güvenlik Kontrol Memurluğu kadrosunda bulunanlar yeterlilik sınavına tabi tutulmuş olup, bunlardan başarılı olanlar kariyer meslek sınıfında olan Sosyal Güvenlik Denetmeni kadrolarına atanmışlardır.
5502 sayılı yasayla teşkilat yapısı oluşturulan Sosyal Güvenlik Kurum Başkanlığında denetim hali hazırda Sosyal Güvenlik Müfettişleri ve Sosyal Güvenlik Denetmenleri tarafından yerine getirilmektedir.
Sonuç olarak, gerek kanun gerekse yönetmelik ve genelgeler ışığında ilk uygulamalarına 1998 yılında başlayan Sosyal Güvenlik Denetmenliği geçirmiş olduğu süreçler boyunca hep bir adım ilerisi düşünülerek geliştirilmiş ve Kuruma sağlamış olduğu yararlar ve denetimdeki aktif rol ve etkinliklerinden dolayı her geçen gün önemi daha da artmıştır.
